Za chwilę opowiem państwu trochę o nowym numerze "Książek", który dumnie prezentuje się już w witrynach kiosków (przynajmniej w kiosku 50 metrów od miejsca, w którym mieszkam). Ale na początek chciałem zapytać, czy zdarzyło się państwu ostatnio wrócić do przeczytanej kiedyś książki, która zrobiła na was wielkie wrażenie? Takie spotkania bywają mordercze i nie mam na myśli bolesnej rewizji naszego niegdysiejszego entuzjazmu (choć i to się zdarza), ale frustrację wynikającą z bardziej ogólnego odkrycia. Z przeczytanych książek w naszej pamięci zostaje BARDZO mało – jakaś scena, jakiś cytat – a i to zazwyczaj niedokładne i dziwacznie zniekształcone przez zawirusowane dyski i zacinające się procesory w naszych głowach.  

Od jakiegoś czasu dbam o to, żeby moja fizyczna biblioteka się nie rozrastała (stosuję zasadę „jedną nową książkę dostawiam, jednej się pozbywam”). Powiększająca się biblioteka – zamiast poprawiać mi samopoczucie – raczej budziła mój niepokój. Przedrzeźniała mnie, przypominając, ile mi już wyleciało z głowy (i ile jeszcze wyleci). 

Z takich „Wichrowych Wzgórz”, przeczytanych chyba jeszcze w podstawówce, zapamiętałem Heathcliffa siedzącego w cieniu w kuchni i podsłuchującego Cathy, która w spowiedzi przed służącą Nelly nieświadomie podaje mu czarną polewkę (szkoda, że Heathcliff uciekł i nie zdążył usłyszeć, jak pięknie mówiła o miłości do niego).

„Józefa i jego braci” warto może dziś sobie przypomnieć, bo opowiada o rozpadzie dawnego świata, który jest zarazem początkiem nowego, o wielkiej migracji (do Egiptu), o katastrofie ekologicznej (siedem lat chudych), o rozpadzie (rodzinnej) więzi, która zostaje ponownie scalona. Lektura „Józefa” była ponoć wstrząsem dla przepisującej go dla Manna maszynistki. „Teraz człowiek przynajmniej wie, jak to wszystko wyglądało” – miała powiedzieć z ufnością, która autora wzruszyła. 

To samo ma się ochotę wykrzyknąć po lekturze „Czarodzieja” Colma Tóibína, powieści o samym Mannie. Czytelnik ma wrażenie, że znalazł się w jego głowie. Choć wybitny irlandzki pisarz w wywiadzie udzielonym „Książkom” podkreśla, że mimo dystansu i dostojeństwa autor „Śmierci w Wenecji” lubił się w książkach zwierzać
czytelnikom, i to ze spraw najbardziej prywatnych, o które – choć tu i ówdzie się plotkowało – nie śmiałby go zapytać żaden dziennikarz. 

Wiedzę o tym, że przeczytane książki i tak – raczej prędzej niż później – zapomnimy, skrzętnie ukrywajcie państwo przed dziećmi. Bardzo wielu z was usiłuje przekonać potomstwo – jeśli już nie do życia wśród książek (to nie te czasy) – to przynajmniej do życia z nimi. Na świecie (jak przekonuje Katarzyna Gliwińska) wiedzą już o tym, co nasz aktualny minister edukacji przegapił. W czytaniu lektur szkolnych nie chodzi o zapełnianie naszych twardych dysków, ale o samo czytanie. Era Gutenberga dobiega kresu. Brak umiejętności czytania ze zrozumieniem staje się chorobą cywilizacyjną, bo zmienia – i to raczej nie na lepsze – nasze mechanizmy poznawcze i sam sposób obcowania ze światem.  

Tak, problemem polskich dzieci jest to, że nie przeczytają „Nad Niemnem”. Ale nie dlatego, że nie będą potrafiły wyrecytować odpowiedzi na pytanie o wątek powstania styczniowego u Orzeszkowej. Ale dlatego, że po prostu nie będą umiały.